Ο Θαλής ο Μιλήσιος κατά την Patricia F. O'Grady

Ο Θαλής από τη Μίλητο (μάλλον 624-546 π.Χ.) κατέχει περίοπτη θέση στην ιστορία της σκέψης, ως ο πρώτος άνθρωπος στα χρονικά που έθεσε ερωτήματα για τον κόσμο δίχως να ψάξει τις απαντήσεις τους στη μυθολογία ή στη θρησκεία. 

Είναι πράγματι μια φοβερή «πρωτιά»· ένα τεράστιο άλμα, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε κατόπιν τόσο η επιστήμη, όσο και η φιλοσοφία (όπως τουλάχιστον τις αντιλαμβανόμαστε στη Δύση). Και φαίνεται να του ανήκει: στη Μέση Ανατολή ή στην Αίγυπτο –παρά την πρόοδο στην αστρονομία, στα μαθηματικά ή στην ιατρική– ποτέ δεν αμφισβητήθηκε η δράση των θεών ή άλλων υπερφυσικών όντων, ενώ στον ελληνικό κόσμο ο Αριστοτέλης πιστοποιεί ότι δεν υπήρχε κανείς προγενέστερός του.

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, ο Θαλής είναι μια μορφή νεφελώδης. Παιδί μιας εποχής η οποία έδειχνε μακρινή ακόμα και για την αρχαία Ελλάδα που σήμερα θεωρούμε «κλασική», είναι μια φιγούρα καλά τεκμηριωμένη, μα και τυλιγμένη στους θρύλους την ίδια στιγμή. Άφησε  γραπτό έργο; Προέβλεψε την έκλειψη ηλίου του 585 π.Χ., που έκανε τη Μικρά Ασία να σαστίσει; Ταξίδεψε στην Αίγυπτο; Ασχολήθηκε με το εμπόριο; Απόκτησε οικογένεια; 

Από το σημείο όπου στεκόμαστε, με κρίσιμα έργα της αρχαίας γραμματείας σαν την Ιστορία της Αστρονομίας του Εύδημου του Ρόδιου να θεωρούνται χαμένα, δεν είμαστε σίγουροι για τίποτα. Ίσα-ίσα, η αναγόρευση του Θαλή σε έναν από τους Επτά Σοφούς της Αρχαίας Ελλάδας μας κάνει να υποψιαζόμαστε ότι διάφορες ωραίες ιστορίες γύρω από τη ζωή και τα αποφθέγματά του, μπορεί να του αποδόθηκαν αργότερα.

Η δική μου αγαπημένη ανάμεσά τους, είναι εκείνη που θέλει τη μητέρα του Κλεοβουλίνη να τον κυνηγάει να παντρευτεί, λαμβάνοντας συνήθως την απάντηση «Οὔπω καιρός», όχι ακόμα δηλαδή, καθότι ήταν ακόμα μικρός για γάμο. Όταν όμως πέρασαν τα χρόνια και δεν μπορούσε πια να επικαλεστεί τη νεαρή του ηλικία, άλλαξε τροπάριο και άρχισε να της λέει ότι «Οὐκέτι καιρός»· όχι πλέον δηλαδή, ότι πλέον ήταν πολύ μεγάλος για παντριές! Προφανώς, εκτός από μένα, η διήγηση αρέσει και σε πολλούς άλλους, γιατί αν γκουγκλάρετε θα βρείτε πλήθος αναφορές σε αυτήν. Το έγραψε ο Διογένης ο Λαέρτιος, για τους λίγους που θα ενδιαφερθούν για την πηγή –είναι στο 1.26 του έργου Βίοι Φιλοσόφων. Ήταν ωστόσο κάτι που ήδη λεγόταν στη δική του εποχή, γύρω στο 220 μ.Χ. Ποιος ξέρει αν όντως συνέβη;

Είναι λοιπόν πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να γράψει κανείς ένα καλό βιβλίο για τον Θαλή. Παρά ταύτα, η Patricia F. O'Grady από το Τμήμα Φιλοσοφίας του Flinders University of South Australia ήταν αρκετά γενναία ώστε να το επιχειρήσει, εκδίδοντας το Thales of Miletus: The Beginnings of Western Science and Philosophy (Farnham: Ashgate Publishing, 2002) για μια σειρά γύρω από τη Δυτική Φιλοσοφία. Στο οποίο αναμενόμενα δεν πέτυχε, μα έφτασε τουλάχιστον στο μη αναμενόμενο –δεν απέτυχε.

Μοιάζει ίσως με σοφιστεία αυτή η κρίση, μα είναι κυριολεκτική. Γιατί η O'Grady δεν γινόταν να πετύχει, έχοντας τόσο λίγα πράγματα στα χέρια της. Όμως αποδείχθηκε επίμονη, πολύ καλά διαβασμένη στις αρχαίες της πηγές και σε θέση να υπερασπίσει τις απόψεις της για το πώς, πιθανόν, να είχαν διάφορα πράγματα, λ.χ. το φημολογούμενο ταξίδι του Θαλή στην Αίγυπτο. Παραμένουμε βέβαια δίχως γεγονότα· ταυτόχρονα, όμως, βρισκόμαστε σε ασφαλέστερο έδαφος καθώς προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε το παζλ, αντί να πατάμε στην κινούμενη άμμο ατελείωτων εικασιών.

Συχνά, λοιπόν, βασικός εχθρός της O'Grady καθώς τρέχουν οι σελίδες δεν είναι τα αναπόφευκτα όρια της απόπειράς της ή η επιλογή της να μην πιάσει το πλήθος ρήσεων και ιστοριών γύρω από τον Θαλή (η παραπάνω, ας πούμε, δεν βρίσκεται εδώ), αλλά ο ίδιος της ο εαυτός –η κακή πλευρά αυτού, έστω. Ως προφανές δηλαδή τέκνο του ακαδημαϊκού σωλήνα, τρώει κάμποσο χρόνο εδώ κι εκεί περιγράφοντας όσα πρόκειται να επιχειρήσει ή τοποθετώντας συμπερασματικά κεφάλαια, όπου ανακυκλώνονται μονότονα και δίχως ορθή εστίαση στο «ζουμί» όσα έχουν ήδη προηγηθεί. Εντοπίζεται έτσι υπερβολική πίστη σε μια μέθοδο συγγραφής που μπορεί να είναι έως και άριστη για τους σκοπούς μιας διδακτορικής διατριβής (φυλάς τα νώτα σου), μα αποβαίνει καταστροφική όταν γράφεις ένα βιβλίο, διαλύοντας κάθε αίσθηση ροής.

Περαιτέρω ακαδημαϊκά κουσούρια είναι οι διαρκείς επιστροφές σε πράγματα ήδη ειπωμένα (έχασα το μέτρημα για το πόσες φορές ξαναγυρίσαμε στον Αριστοτέλη), καθώς και η εμμονή σε ένα λεξιλόγιο που θυμίζει εξειδικευμένο πανεπιστημιακό σεμινάριο. Ασφαλώς, τέτοιες επαναλήψεις χρησιμεύουν απέναντι σε πιθανές κριτικές επισημάνσεις του φιλοσοφικού κλάδου για τον βαθμό που η Ο'Grady ξεφεύγει προσπαθώντας να βρει απαντήσεις· όμως δεν αφορούν σε τίποτα τον φιλοπερίεργο αναγνώστη, όποιον δηλαδή έρθει στο βιβλίο αναζητώντας τον Θαλή, δίχως να έχει πτυχίο Φιλοσοφίας. Εδώ κουμπώνουν ασφαλώς και τα ζητήματα γλώσσας, μιας και εντοπίζεται αισθητή διαφορά μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου μέρους του έργου: όταν η O'Grady γράφει πιο ελεύθερα, διαβάζεται και με μεγαλύτερη ικανοποίηση. Κάπου, επομένως, δεν έδωσε σωστή απάντηση στο απτό ερώτημα «πού απευθύνομαι». Από μια πιο ακαδημαϊκή σκοπιά, πάλι, προκύπτει ένα ζήτημα ως προς τη βιβλιογραφία, αφού συχνά οι δευτερογενείς πηγές φαντάζουν παλιές. Χρησιμοποιούνται πάντως πολύ σωστά.

Τα προβλήματα αυτά δεν είναι μικρά και οπωσδήποτε βαραίνουν πολύ από τη στιγμή που μιλάμε για ένα βιβλίο το οποίο θα κοστίσει εξωφρενικά σε όποιον θελήσει να το αποκτήσει: αν δηλαδή δεν αναζητηθεί μεταχειρισμένο, τιμάται στα 134,38 ευρώ με σκληρό εξώφυλλο, στα 54,19 ευρώ με μαλακό, ενώ ακόμα και σε μορφή Kindle βρισκόμαστε στα 47,77 ευρώ (αν και υπάρχει και δυνατότητα ενοικίασης για έναν μήνα, στα 10,20 ευρώ).

Παρά ταύτα, ο αναγνώστης που δεν θα χάσει την υπομονή του εύκολα, θα βρει ότι η Ο'Grady κατορθώνει να ανασύρει τον Θαλή από τα βάθη του χρόνου σε ικανοποιητικό βαθμό, «σκάβοντας» μάλιστα τόσο πολύ στις αρχαίες πηγές, ώστε φτάνει ακόμα και σε μορφές που σπάνια συζητιούνται· ο Λόβων από το Άργος και ο Κλεόστρατος από την Τένεδο, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. 

Στήνει επίσης ωραίες συζητήσεις πάνω από τα μεγάλα μας κενά (ας πούμε για το πώς να μέτρησε ο Θαλής το ύψος των πυραμίδων), οι οποίες δείχνουν και την ποιότητα της σκέψης της, αλλά και το ψάξιμο που έκανε εκτός του κλάδου της. Χρησιμοποιεί λ.χ. ωραία τα πορίσματα των αρχαιολογικών ανασκαφών για να ζωντανέψει τη Ναύκρατι ως έναν τόπο-γέφυρα της αρχαϊκής Ιωνίας με τη φαραωνική Αίγυπτο, ενώ προβαίνει σε εξαιρετική υπεράσπιση του Θαλή απέναντι σε μεταγενέστερες (αυστηρές) κριτικές για το στάτους των Ελλήνων στοχαστών στην ιστορία της επιστήμης, χαράσσοντας παράλληλο με την περίπτωση του γιατρού Ignaz Semmelweis από την Αυστρο-Oυγγαρία του 19^ου αιώνα. 

Ενώ λοιπόν υπάρχουν περιθώρια για να δούμε και κάποιο καλύτερα γραμμένο βιβλίο πάνω στο θέμα, στα επί της ουσίας δύσκολα θα επιτευχθεί κάτι παραπάνω.